اهداف راهبردی توسعه بندر چابهار از هند تا آسیای میانه

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ بدون تردید اهمیت موقعیت سرزمینی در ترانزیت جهانی در حال افزایش است و کشورهای بزرگ منطقه مانند روسیه، چین و هند به دنبال استفاده از آن هستند. در میان کشورهای آسیای میانه که محصور در خشکی هستند و به دنبال دسترسی به آبهای گرم  و بازار کشورهای خلیج فارس و جنوب آسیا، بطوریکه در یکسال اخیر شاهد ارسال سیگنال‌های مختلف از سوی کشورهای این منطقه به ایران هستیم. در یک نمونه، پیشنهاد الحاق به قرارداد ازبکستان شده و از سوی دیگر روز گذشته نیز دریابان شمخانی، در دیدار با نصرالله محمود زاده، دبیر شورای امنیت ملی جمهوری تاجیکستان اعلام کرد که ایران برای اتصال تاجیکستان به آب‌های جنوبی خلیج فارس از طریق بندر چابهار آماده است.

همچنین در روزهای اخیر شاهد رایزنی مقامات کشورهای آسیای میانه و ایران پیرامون همکاری ترانزیتی بودیم. بخیت سلطان‌اوف، معاون نخست‌وزیر و وزیر تجارت و همگرایی قزاقستان نیز با تأکید بر تقویت کریدور فراخزر با استفاده از امکانات لجستیکی ایران گفت: «ایران با توجه به ظرفیت‌ها و توانمندی‌هایی که دارد می‌تواند به هاب صادرات قزاقستان در منطقه تبدیل شود. در سفر نخست‌وزیر قزاقستان به کشور ترکیه، استفاده از توانمندی‌ها و ظرفیت‌های ایران برای افزایش مراودات تجاری ایران، ترکیه و قزاقستان مورد تأکید قرار گرفت و موضوع تبدیل‌شدن ایران به هاب صادرات قزاقستان در منطقه مورد بحث و تبادل‌نظر قرار گرفت، زیرا این موضوع برای گسترش مراودات بسیار مهم است.»

موارد فوق نشان می‌دهد که کشورهای آسیای میانه نیز همانند هند چشم به توسعه بندر چابهار دارند که برای رشد تجارت آنها می‌تواند تاثیرگذار باشد.

اهمیت استراتژیک بندر چابهار

بندر چابهار دارای ویژگی‌های بسیاری است که در سطح جهانی و منطقه‌ای مورد توجه قرار می‌گیرد. چابهار تنها بندر ایران است که دسترسی مستقیم به دریاهای آزاد و اقیانوس‌ها دارد. مجاورت جغرافیایی این بندر با کشورهایی مانند افغانستان، پاکستان و هند و به عنوان یک مرکز مهم ترانزیتی در کریدور بین‌المللی شمال-جنوب، این پتانسیل را به چابهار داد تا به یکی از مهمترین مراکز تجاری در منطقه تبدیل شود. همچنین، این بندر امکان افزایش تجارت در آسیای مرکزی و جنوبی را نیز دارد.

پروژه ایجاد مسیر ترانزیتی با مسیر توسعه بندر چابهار به عنوان «توافقنامه چابهار» نامگذاری شده است. پروژه بندری که در ژوئن ۲۰۱۶ توسط سران کشورها به منظور ایجاد کریدور سه گانه در منطقه به امضا رسید، جای خود را در بین سرمایه گذاری‌های مشترک هند، ایران و افغانستان باز کرد. در کنار قرارداد مذکور مبنی بر توسعه بندر، نکته اصلی این است که امکان انتقال و دسترسی هند به افغانستان از طریق ایران را فراهم می‌کند. بندر چابهار و مسیر ترانزیتی ایران این مزیت را برای هند به دهلی نو می‌دهد تا پاکستان را در دسترسی خود به افغانستان دور بزند. بنابراین، پاکستان یکی از کشورهایی خواهد بود که از توافقنامه تجاری سه جانبه ایران، هند و افغانستان متاثر شده است.

از سوی دیگر، با خروج آمریکا از افغانستان و قدرت گرفتن رقبای منطقه‌ای هند در افغانستان از جمله چین و پاکستان، هند متوجه شد که باید روابط استراتژیک خود را با ایران حفظ کند. حضور نارندرا مودی، نخست وزیر هند در مراسم تحلیف ریاست جمهوری آیت‌الله رییسی، رئیس جمهور ایران، نشان دهنده تمایل دهلی‌نو برای حفظ این روابط استراتژیک است. بنابراین می‌توان گفت که بندر چابهار متغیر مهمی در روابط راهبردی هند با پاکستان و چین و شکل دادن به موازنه منطقه‌ای است.

علاوه بر این، کشورهای آسیای مرکزی مانند ازبکستان، قزاقستان و تاجیکستان این بندر را به عنوان دروازه‌ای به اقیانوس هند می‌دانند. مقامات هندی معتقدند بندر چابهار در فاصله تقریباً ۱۰۰۰ کیلومتری بندر کاندلا و ۱۴۰۰ کیلومتری بمبئی، دسترسی به مسیر دریایی را برای کشتیرانی و تجارت تسهیل می‌کند.

از سوی دیگر، همکاری‌هایی که از طریق توسعه بندر گوادر و کریدور اقتصادی چین و پاکستان (CPEC) شکل خواهد گرفت، نگرانی‌ها از چگونگی مشارکت چین و پاکستان، دو رقیب اصلی که در هند با آنها اختلاف نظر دارد، افزایش داده است. در این صورت، سرمایه‌گذاری هند در بندر چابهار به عنوان یک استراتژی کلیدی برای گسترش حضور در بازار منطقه‌ای، به ویژه برای تضعیف همکاری چین و پاکستان و تقویت جایگاه خود با استفاده از اتحاد هند و ایران، مورد توجه قرار می‌گیرد.

حضور طالبان در افغانستان ممکن است بر ادامه پروژه‌های استراتژیک هند و جذابیت سرمایه‌گذاری در ایران تأثیر بگذارد. به همین دلیل است که تهران تلاش می‌کند تا وارد تنش با طالبان نشود

حضور طالبان در افغانستان ممکن است بر ادامه پروژه‌های استراتژیک هند و جذابیت سرمایه‌گذاری در ایران تأثیر بگذارد. به همین دلیل است که تهران تلاش می‌کند تا وارد تنش با طالبان نشود و راه را برای ادامه فعالیت هند در جنوب شرق ایران هموار کند. با این وجود مشکلاتی نیز در این زمینه وجود دارد.

اهمیت افغانستان و آسیای مرکزی و نیاز هند در دسترسی به آن، رقابت بزرگ منطقه‌ای بین هند و برخی بازیگران اصلی دیگر، مقامات هندی را به مشارکت و سرمایه‌گذاری در پروژه بندر چابهار تشویق می‌کند. با این حال، به دلیل ناپایداری‌های مختلف، می‌توان گفت دهلی‌نو برای رسیدن به آسیای مرکزی مسیر پاکستان-هند-ترکمنستان را در نظر خواهد گرفت. با وجود این، دولت دهلی‌نو در تلاش است تا با اهمیت دادن بیشتر به کریدور ایران و ترکمنستان و دو چندان کردن اهمیت بندر چابهار، در مقابل پروژه گوادر مستقر در چین و پاکستان تعادل ایجاد کند.

هند و ایالات متحده؛ همگرایی استراتژیک

بندر چابهار در استان سیستان و بلوچستان ایران، قطب فعالیت و یکی از خطوط حیاتی اقتصادی کشور، تنها نهاد ایرانی در نوع خود است که از تحریم‌های آمریکا در امان ماند. اهمیت ژئوپلیتیکی بندر چابهار برای ایالات متحده در اهمیت آن برای افغانستان است.

بندر چابهار در استان سیستان و بلوچستان ایران، قطب فعالیت و یکی از خطوط حیاتی اقتصادی کشور، تنها نهاد ایرانی در نوع خود است که از تحریم‌های آمریکا در امان ماند. اهمیت ژئوپلیتیکی بندر چابهار برای ایالات متحده در اهمیت آن برای افغانستان است. هند به عنوان یک شریک کلیدی ایالات متحده می‌تواند با تقویت نقش خود در توسعه بندر چابهار، نقش مهمی در پیشبرد منافع استراتژیک واشنگتن ایفا کند. علاوه بر این، توسعه بندر چابهار همچنین برای ایالات متحده و هند بستری برای مقابله با نفوذ به رشد چین در اقیانوس هند فراهم می‌کند.

هند در دسامبر ۲۰۱۸ عملیات پایانه شهید بهشتی چابهار را برعهده گرفت. بندر چابهار به دلیل قرار گرفتن در سواحل مکران و فراتر از تنگه هرمز فرصتی استراتژیک برای هند فراهم می‌کند. بطوریکه در سناریوی بسته شدن تنگه هرمز، فعالیت‌های تجاری در چابهار بی‌تأثیر باقی می‌ماند. بندر چابهار همچنین هند را به افغانستان و آسیای میانه غنی از انرژی متصل و در عین حال از پاکستان دور می‌کند. با توجه به اینکه پاکستان ورود هند به داخل مرزهای خود را مسدود کرده است، بندر چابهار به عنوان یک جایگزین استراتژیک برای دهلی نو برای دسترسی به ایران خواهد بود که به عنوان دروازه کلیدی برای تقویت تجارت با افغانستان و آسیای میانه عمل می‌کند.

توسعه بندر چابهار به ایران اجازه می‌دهد تجارت خود را با هند و افغانستان افزایش دهد. علاوه بر این، افغانستان با کاهش وابستگی خود به پاکستان سود بیشتری خواهد برد. چابهار توسعه یافته همچنین چالشی برای چین خواهد بود، زیرا به هند اجازه می‌دهد با حضور چین در منطقه مقابله کند. پکن با کمک به پاکستان در توسعه بندر گوادر که کمتر از ۴۰۰ کیلومتر از چابهار از طریق جاده و ۱۰۰ کیلومتر از طریق دریا فاصله دارد، حضور دریایی خود را در اقیانوس هند افزایش داده است.

بندر چابهار هند را قادر می‌سازد تا سهم خود را در توسعه اقتصادی و ثبات سیاسی در افغانستان افزایش دهد. یک دولت باثبات، قوی و مؤثر در افغانستان برای هند و ایالات متحده بسیار مهم است، چون این امر دخالت پاکستان در این کشور را تا حد زیادی کاهش می‌دهد.

همچنین همکاری محدود بین هند و ایران از طریق بندر چابهار کمک قابل توجهی به توسعه افغانستان می‌کند و به عنوان یک اهرم استراتژیک برای هند در منطقه جنوب آسیا و فراتر از آن عمل خواهد کرد.

هم هند و هم ایالات متحده نسبت به چین مدعی که در حال افزایش ردپای استراتژیک خود در اقیانوس هند است، محتاط هستند. با تأکید بر اهمیت توسعه بندر چابهار، واشنگتن و دهلی نو می‌توانند هر دو منافع جمعی خود را برای حفظ ثبات افغانستان دنبال کنند و ادعای فزاینده چین و منافع توسعه طلبانه در منطقه را زیر نظر داشته باشند.

رویکرد تاشکند به چابهار

ازبکستان برای گفت‌و‌گوی سه جانبه با حضور کشورهای آسیای میانه، ایران و هند استقبال کرده است که به تلاش هند برای ارتقای ارتباط با سایر کشورهای آسیای میانه از طریق بندر چابهار ایران شتاب خواهد بخشید.

 سال گذشته شوکت میرضیایف، رئیس‌جمهور ازبکستان، ابتکار سه جانبه هند، ایران و ازبکستان را در یک نشست مجازی با مودی پیشنهاد کرد. دهلی نو و تاشکند در حاشیه این اجلاس ۹ پیمان امضا کردند که یکی از آنها تاییدیه ۴۴۸ میلیون دلاری خط اعتباری بود که قرار است توسط هند برای چهار پروژه توسعه‌ای در ازبکستان در زمینه‌های راه سازی، تصفیه فاضلاب و فناوری اطلاعات استفاده شود. در مقابل، ازبکستان تمایل خود را برای بررسی امکان اجرای پروژه‌های توسعه اولویت‌دار به عنوان بخشی از خط اعتباری یک میلیارد دلاری ارائه شده توسط هند برای کشورهای آسیای مرکزی اعلام کرد.

 بندر چابهار می‌تواند نقطه اتکای بین هند و ازبکستان و سایر کشورهای آسیای میانه باشد. همچنین هند همچنین از ازبکستان درخواست کرده است که به کریدور حمل و نقل بین‌المللی شمال-جنوب بپیوندد که به بهبود کلی اتصال در اوراسیا بزرگ‌تر می‌افزاید.

هند با حجم تجارت سالانه خود با پنج کشور آسیای میانه هنوز کمتر از ۲ میلیارد دلار است، هند مشتاق است بندر چابهار را برای غلبه بر مشکل کمبود ارتباط زمینی با این منطقه ارتقا دهد.

بهره‌سخن

توسعه بندر چابهار برای تمام کشورهای منطقه آسیای میانه، هند و حتی ایالات متحده بسیار مهم است، زیرا ثبات اقتصادی و سیاسی افغانستان را تضمین می‌کند. علاوه بر این، ایمن سازی بندر به عنوان سکویی برای بررسی نفوذ رو به رشد چین در اقیانوس هند عمل می‌کند. با این حال، برای تحقق این جاه طلبی، باید به چالش‌های خاصی پرداخت. ایالات متحده باید تعاملات خود با ایران را مجدداً تنظیم کند تا هند به نقش خود به عنوان یک شریک استراتژیک عمل کند. هر دو کشور باید برای تضمین ثبات نه تنها افغانستان، بلکه کل منطقه اقیانوس هند به هماهنگی خود ادامه دهند.